Od średniowiecza do współczesności - ewolucja gier planszowych na ziemiach polskich
Gry planszowe towarzyszą ludzkości od zarania dziejów jako forma rozrywki, nauki i socjalizacji. Na przestrzeni wieków ewoluowały, odzwierciedlając zmiany społeczne, kulturowe i technologiczne. W tym artykule zabierzemy Was w podróż przez historię gier planszowych w Polsce - od średniowiecznych szachów po współczesny renesans planszówek.
Średniowiecze - początki gier planszowych na ziemiach polskich
Historia gier planszowych na ziemiach polskich sięga wczesnego średniowiecza. Archeolodzy odnajdują pozostałości gier podczas wykopalisk w najstarszych polskich miastach i osadach.
Warcaby i młynek - Jedne z najstarszych znalezisk to plansze do gry w młynka (znanego także jako "trzy w rzędzie") oraz warcaby, wyryte w kamieniach lub deskach. Znaleziska takie odnaleziono m.in. w Gdańsku, Wrocławiu i Krakowie, datowane na XI-XIII wiek.
Szachy - Szachy pojawiły się na terenie Polski prawdopodobnie w XII wieku, przywiezione przez kupców i dyplomatów. Pierwsze zachowane polskie figury szachowe pochodzą z XIII wieku. Warto wspomnieć, że na dworze króla Kazimierza Wielkiego szachy były już popularną rozrywką wśród szlachty.
Gry dla ludu - Podczas gdy szlachta i mieszczaństwo mogły pozwolić sobie na bardziej wyszukane gry, lud wiejski tworzył własne, proste gry z dostępnych materiałów. Często były to adaptacje gier popularnych w innych warstwach społecznych, ale wykonane z tańszych materiałów.
Renesans i barok - rozkwit gier dworskich
W okresie renesansu i baroku gry planszowe przeżywały prawdziwy rozkwit na dworach królewskich i magnackich.
Tryktraka - Podobna do dzisiejszego backgammona gra była niezwykle popularna wśród polskiej szlachty w XVI i XVII wieku. Wykonane z drogich materiałów i bogato zdobione plansze do tryktrak są dziś cennymi eksponatami muzealnymi.
Polskie szachy - W tym okresie powstało kilka polskich wariantów szachów, w tym tzw. "szachy polskie" lub "szachy kurierskie", które miały nieco zmienione zasady i dodatkowe figury. Warto wspomnieć, że Jan Kochanowski był zapalonym szachistą i napisał nawet wiersz "Szachy", będący poetyckim opisem partii szachów.
Warcaby polskie - Polski wariant warcabów, grany na planszy 10x10, zyskał ogromną popularność i przetrwał do dzisiaj jako jedna z najpopularniejszych odmian tej gry.
Oświecenie i XIX wiek - gry edukacyjne i patriotyczne
W okresie oświecenia pojawiło się nowe podejście do gier planszowych - zaczęto dostrzegać ich wartość edukacyjną. Z kolei w wieku XIX, w okresie zaborów, gry planszowe stały się nośnikami treści patriotycznych.
Gry edukacyjne - Komisja Edukacji Narodowej, pierwsza w Europie instytucja o charakterze ministerstwa oświaty, rekomendowała wykorzystanie gier jako narzędzi edukacyjnych. Pojawiły się gry uczące geografii, historii i nauk przyrodniczych.
Gry patriotyczne - W okresie zaborów powstało wiele gier o tematyce patriotycznej, które w zawoalowany sposób przekazywały treści związane z polską historią i kulturą. Jednym z przykładów jest "Gra w orła polskiego", gdzie celem było przemieszczanie się przez historyczne ziemie Polski.
Manufaktury gier - W XIX wieku na ziemiach polskich powstały pierwsze manufaktury zajmujące się produkcją gier. W Warszawie, Krakowie i Lwowie działały zakłady wytwarzające plansze i akcesoria do gier, często bogato zdobione i wykonane z wysokiej jakości materiałów.
Dwudziestolecie międzywojenne - pierwsza polska "złota era" gier
Okres międzywojenny przyniósł prawdziwy rozkwit polskiego rynku gier planszowych. Powstało wiele firm produkujących gry o różnorodnej tematyce.
Firma "Leopolda Węgrzynowicza" - Jedna z największych polskich firm produkujących gry w okresie międzywojennym. Słynęła z wysokiej jakości wykonania i oryginalnych tytułów, jak "Wyścig Dookoła Polski" czy "Na polowanie".
Gry rodzinne - Dużą popularnością cieszyły się gry rodzinne, które łączyły elementy edukacyjne z rozrywką. Przykładem może być "Podróż po Polsce", gdzie gracze poznawali geografię i historię ojczyzny.
Polskie wersje gier światowych - W tym okresie pojawiły się również polskie wersje popularnych gier światowych, takie jak "Monopol" (wydawany jako "Fortuna") czy "Chińczyk".
Okres PRL - gry w trudnych czasach
Pomimo trudności gospodarczych i ograniczeń politycznych, w okresie PRL rynek gier planszowych nie zamarł, choć miał specyficzny charakter.
Gry propagandowe - W pierwszych dekadach PRL pojawiło się wiele gier o charakterze propagandowym, promujących socjalistyczny ustrój i wartości. Przykładem może być "Budujemy Polskę Ludową" czy "Wyścig Pokoju".
Firma "Liczman" - Założona w 1957 roku firma, która stała się monopolistą na polskim rynku gier. Produkowała zarówno tradycyjne gry jak szachy czy warcaby, jak i bardziej innowacyjne tytuły.
Kultowe gry PRL - W tym okresie powstało wiele gier, które do dziś budzą nostalgię u całego pokolenia. Kto nie pamięta "Eurobiznesu", polskiej wersji Monopoly? Inne popularne tytuły to "Chińczyk", "Grzybobranie" czy "Kolej na kolej".
Czasopisma i DIY - Ze względu na ograniczony dostęp do zagranicznych gier, popularne były instrukcje "zrób to sam" publikowane w czasopismach dla młodzieży, takich jak "Młody Technik". Wielu Polaków tworzyło własne wersje popularnych gier, wykorzystując dostępne materiały.
Lata 90. - otwarcie na świat i nowe możliwości
Upadek komunizmu i otwarcie granic przyniosły rewolucję na polskim rynku gier planszowych.
Napływ gier zagranicznych - Polscy gracze uzyskali dostęp do szerokiej gamy gier z Zachodu. Pojawiły się pierwsze lokalne edycje światowych hitów, często jednak o słabej jakości tłumaczeń i wykonania.
Pierwsze nowoczesne wydawnictwa - Powstały pierwsze profesjonalne wydawnictwa gier planszowych, takie jak Egmont Polska, które zaczęły wydawać gry na licencji z zachowaniem wysokiej jakości.
Kryzys tradycyjnych gier - Jednocześnie był to trudny okres dla tradycyjnych gier planszowych, które musiały konkurować z rosnącą popularnością gier komputerowych i konsol.
XXI wiek - renesans planszówek i polska szkoła gier
Pierwsze dekady XXI wieku przyniosły prawdziwy renesans gier planszowych, nie tylko w Polsce, ale na całym świecie.
Narodziny "polskiej szkoły gier" - W ostatnich latach polscy projektanci gier zdobyli międzynarodowe uznanie. Gry takie jak "Robinson Crusoe: Przygoda na przeklętej wyspie" Ignacego Trzewiczka, "Stronghold" Ignacego Trzewiczka, "K2" Adama Kałuży czy "Tajemnicze Domostwo" Martyny i Marcina Ropków zdobyły nagrody i uznanie na całym świecie.
Rozkwit wydawnictw - Polskie wydawnictwa, takie jak Portal Games, Rebel, Granna czy Egmont, rozwinęły się i oferują zarówno własne produkcje, jak i polskie edycje światowych hitów o wysokiej jakości.
Festiwale i społeczność - Powstały liczne festiwale gier planszowych, z których największy - Pyrkon - przyciąga dziesiątki tysięcy uczestników. Rozwinęła się aktywna społeczność graczy, z licznymi klubami, forami internetowymi i kanałami YouTube poświęconymi planszówkom.
Gry dla seniorów - W ostatnich latach zauważalny jest również trend tworzenia gier specjalnie dostosowanych do potrzeb seniorów lub adaptowania istniejących gier pod kątem tej grupy odbiorców. Dostrzega się wartość gier planszowych jako narzędzia aktywizacji osób starszych i zapobiegania deterioracji funkcji poznawczych.
Największe polskie sukcesy na arenie międzynarodowej
Polska może pochwalić się wieloma sukcesami w świecie gier planszowych:
"Robinson Crusoe: Przygoda na przeklętej wyspie" - Gra Ignacego Trzewiczka wydana przez Portal Games została przetłumaczona na kilkanaście języków i zdobyła liczne nagrody, w tym prestiżową International Gamers Award.
"Tajemnicze Domostwo" / "Dixit" - Gra autorstwa Martyny i Marcina Ropków znana za granicą jako "Mysterium" stała się międzynarodowym hitem i doczekała się wielu dodatków.
"Osadnicy: Narodziny Imperium" - Gra karciana Ignacego Trzewiczka, będąca adaptacją popularnych "Osadników z Catanu", otrzymała nagrodę Golden Geek.
"K2" i "Mount Everest" - Gry górskie Adama Kałuży zostały uznane za jedne z najlepszych gier familijnych i strategicznych ostatnich lat.
Najstarsze polskie gry, które przetrwały do dziś
Niektóre gry, które powstały na ziemiach polskich lub zostały zaadaptowane do polskich warunków, przetrwały próbę czasu i są popularne do dziś:
Warcaby polskie - Grane na planszy 10x10 pól, z charakterystycznymi zasadami bicia, różnią się od międzynarodowej wersji warcabów. Polska Federacja Warcabowa organizuje regularne mistrzostwa w tej dyscyplinie.
Cymbergaj - Choć podobne gry istnieją w wielu krajach, polska wersja "cymbergaja" (gry, w której przy pomocy monety staramy się strzelić gola przeciwnikowi) ma swoje unikalne zasady i tradycje.
"Pchełki" - Prosta gra zręcznościowa, w której za pomocą większych krążków wystrzeliwuje się mniejsze do pojemnika, była przez dekady jedną z najpopularniejszych gier dziecięcych w Polsce.
"Chińczyk" - Choć gra ma korzenie niemieckie (gdzie znana jest jako "Mensch ärgere Dich nicht"), polska wersja "Chińczyka" zyskała unikalne zasady i warianty.
Podsumowanie
Historia gier planszowych w Polsce jest fascynującą opowieścią o ich ewolucji od elitarnej rozrywki dworskiej, przez narzędzie edukacji i krzewienia patriotyzmu, po współczesny fenomen kulturowy i biznesowy. Współczesny renesans gier planszowych w Polsce nie byłby możliwy bez bogatej tradycji i historii, która ukształtowała to medium na przestrzeni wieków.
W GrySenior wierzymy, że znajomość historii gier planszowych pozwala lepiej docenić ich wartość i znaczenie w kulturze. Mamy nadzieję, że ten artykuł przybliżył Wam fascynującą podróż gier planszowych przez polską historię.
Jeśli jesteście zainteresowani grami z określonych okresów historycznych, zachęcamy do kontaktu - w naszej ofercie znajduje się wiele tradycyjnych polskich gier, które mogą przywołać wspomnienia i dostarczyć rozrywki na najwyższym poziomie.